EUSKARA

EUSKARA GEUREA
Nafarroan anitz hizkuntza mintzatu dira historian zehar. Historiaurretik gaur arte Nafarroan mintzatu den hizkuntza bakarra euskara da. Horregatik euskara Nafarroako osagairik bereizgarrienetakoa da eta bere ondare kulturalaren garrantzi elementua, euskara iraganarekin elkartzen gaitu. Euskara suntsitu ez den hizkuntza bakarra izan da, indoeuroparren eta erromatarren inperioei aurre eginez.
Euskarak seiehun eta zazpiehun mila hiztunek hitz egiten dute munduan, horien %10 Nafarroan.
Euskara hizkuntza misteriotsua da, ez duelako munduko beste hizkuntzekin zerikusirik.

EUSKALKIAK
Euskara oso aldakorra da leku batetik bestera, Koldo Zuazoren arabera sei euskalki bereiz daitezke: Mendebaldekoa, erdialdekoa; Nafarrera, Ekialdeko Nafarrera, Nafar-Lapurtera eta Zuberera; batura bat ere badago, euskara batua delakoa.
Mendebaldekoa:
Mendebaldeko euskara edo bizkaiera euskalkirik diferenteena eta bereziena da.
Literaturako liburu gailenetako batzuk bizkaieraz idatzi dira, adibidez “Refranes y Sentencias” edo “Peru Abarka” eleberria. Bizkaiera hiztun asko ditu, gutxi gorabehera hirutik batek bizkaieraz egiten du.
Erdialdekoa eta Nafarrera
Erdialdeko euskalkia eta Nafarrera ia berdinak dira eta elkar errez elurtzen dira. Gainera, Nafarroako ibar askotako euskara erdialdeko euskalkian sailkatu behar da. Bi aldaera hauek oinarrizkoak izan ziren euskara batua itxuratzeko, idatziz erabiltzen den estandarra alegia.
Ekialdeko Nafarrera
Ekialdeko Nafarrera Pirinio ibarretako euskara da, Zaraitzu eta Erronkari ibarretakoa. Erronkariera iraungita dago, euskalki honen azken hiztunak XX. mendeko azken urteetan hil ziren. Zaraitzueraz lagun gutxi batzuk mintzatzen dira oraindik. Erronkarieraz XVI. mendeko sorgin konjuru bat dago.
Nafar-Lapurtera
Frantziako euskalkiek (Zuberera izan ezik) osatzen dute Nafar-Lapurtera. Erdialdeko euskalkiarekin Nafarrerarekin antz asko dauka. Euskalki honetakoak dira euskal literaturako obrarik zaharrenak, adibidez, “Lingua Vasconum Pimitae” Bernat Etxeparerena edo Testamentu Berriaren lehen itzulpena “Iesus Christ gure iaunaren Testamentu Berria” Joana Albret erreginak enkargatua edo “Gero” liburua Pedro Axularrena, liburu hau da euskal literaturaren gailurra.
Zuberera
Zubererak hiztun gutxi ditu, 15000 lagun eskas. Beste euskalkietatik oso aldendua dago, antz handia du Erronkarierarekin. Xiberotarrek u ebakitzen dute eta “ü” jartzen dute.

NAFARROAKO EUSAKARA HISTORIAN BARNA

Garai batean euskara gaur baino hagitzez hedatuagoa zegoen Nafarroan. Baskoien hizkuntza zen, hau da, Nafarroako lurralde gehiena eta Gipuzkoa, Errioxa eta Huescaren zati batzuetan hitz egiten zen.
Erromatarrak iristean baskoien buruzagiak latinez hitz egiten hasi ziren, baina, gainerako baskoiek hizkuntzari eutsi zioten.
Erromatarren garaiko Lerga hilerrian, “Ummezahar” jartzen du. Izen hori aski argi dago euskal izena dela.
Erdia Aroan, Nafarroako bi bat herenetan hitz egiten zen euskara, baina lurralde horietako hiri eta herri handietan ere beste hizkuntzak erabiltzen ziren, lehendabiziko latina, gero Nafarroako erromantzea eta azkenik gaztelania.
XVIII. mendean euskararen mugak txikitu ziren eta hiri eta herri handietan euskara ia galdurik zegoen.
XIX. mendeak Nafarroako Erdialdean euskara lekuturik zegoen eta XX. Mendean Iruñean gutxi hitz egiten zen eta euskara iparraldean baino ez zen geratzen, XX. Mendearen bukaeran Erronkarin erabat galdu zen.
Pamplona eta Iruñaren arteko berdintasunak:
Pamplona : Pompe(ius) + iluna
Euskara zaharrean ilun hiria esan nahi du, adibiez, Irunberri, hiri berria.

EUSKARA GAURKO NAFARROAN

Eusakara Belatez gorako Nafarroan eta Araitz, Larraun, Imotz, Basaburua, Ultzama ibarrean, eta Sakana eta Burundan hitz egiten da.
Nafarroako haur eta gazte eskolan euskara ikasi dute, Nafarroako %23 euskaraz ikasten du.
Heldu askok euskaltegietan ikasi dute euskara.
Nafarroako euskaldun herri bakoitzak bere mintzaira dauka:
Eugi: Eugi eztakit nola ibiliko den, zeatik auto aundiz pasatiko da eta eztu...
Baztan: Pues, zer errain dutzut nik? Pues, nola hemengo gizonak gaten zazkitzun fabriketara lanera.
Etxalar: Sariak die sei sare, eta orduan die batzuk handiyaguak, bertzik ttikiyaguak.
Leitza: Moxkortute hola bueltaka emen zebiltzen herriin ta nere izoan etxea yoan.
Intza: Hemen lenago baserri asko zen hemen, berroeita gejio baserri zien jendea bizitzen zena.
Etxarri: Orduben, mendiyoiten alleatzien jende arrotzak, hondatzen dittube bazter guziek.
Lizarraga: Hemen alkarrekin askos hoieki entenditzen gaa auskeas ze... hizketan, e? erdeas.
Etxaleku: Nik hemen herri ttiki hoketaa, Zarranzaa ta holako... Goldaaza eta honketaa.
Otsagi: Amorziak eta aitaborziak bazekien zerbait erdara, baia etzien egiten sekula, haien artian sekula.
Uztarroze: Neskatuak xuaitan ginzia Franziara; orai, octubre, octubre, este... ilabete lenian, Frantziara, kara, ezpartiñaren egitra.